ایمان، مفهومی است که در تمامی ادیان الهی نقش کلیدی بازی کرده و برای دستیابی انسان به سعادت یک گزینه بسیار مهم است. همانطور که رشد بشر از یک الگوی خاص پیروی می کند، رشد ایمان نیز مراحلی دارد که کاملا قابل شناسایی بوده و با رشد فرد، تکامل می یابد.
در دوران معاصر، مسئله ایمان و چگونگی رشد آن مورد توجه روانشناسان، جامعه شناسان و فیلسوفان قرار گرفت و در نهایت یکی از مهمترین نظریه های رشد معنوی - مذهبی در طول سی سال اخیر توسط فاولر (Fowler) مطرح شد. به طور کلی دیدگاه فاولر نسبت به ایمان یک دیدگاه منحصر به فرد است، بنابراین در این مقاله ابتدا به توصیف مفهوم ایمان از دیدگاه فولر می پردازیم و پس از آن مراحل رشد ایمان که بر مبنای نظریه فاولر مطرح شده، عنوان می کنیم.
رشد ایمان یک نوع تجربه انسانی و جهانی است که تا حدودی ذاتی و غریزی بوده و لزوما نباید به دین و مذهب مرتبط باشد. به این معنی که ایمان می تواند به شکل اعتماد یا وفاداری به منابع ارزشی دیگری خود را نشان دهد، مانند ایمان به خانواده، کشور و یا حتی حرفه و شغل.
اما نکته ای که در مورد تمام انواع ایمان چه مذهبی و چه غیر مذهبی وجود دارد این است که به زندگی افراد چارچوب و انسجام می بخشد. ایمانی که مد نظر فاولر بود، در روابط میان فردی رشد پیدا کرده و مسیر فکری و شناختی معینی را دنبال می کند. به عبارت دیگر برای این که ایمان به سطوح بالاتر برسد، به ادراک، یکپارچگی و روابط میان فردی پیشرفته تر و پخته تری نیاز است.
فولر مسیر شش مرحله ای رشد ایمان خود را به شکل مارپیچ (حلزونی) در نظر گرفت. مسیر حلزونی به این معناست که ممکن است بزرگسالانی وجود داشته باشند که حتی از مرحله اول رشد ایمان هم که مختص کودکان و نوجوانان است، عبور نکرده باشند. علاوه بر این باید به این نکته توجه داشت که اگرچه مراحل رشد ایمان الگوی ثابتی دارد ولی این رشد به صورت اجتناب ناپذیر ، خودکار و یا جبری اتفاق نمی افتد.
از آنجایی که فولر معتقد بود که ایمان یک امر ذاتی است، پس ایمانی که در مرحله نوزادی وجود دارد را بهعنوان یک مرحله رشد ایمانی در نظریه خود به حساب نمی آورد و آن را مرحله مقدماتی می نامد. پس از مرحله مقدماتی 6 مرحله مشخص برای رشد ایمان وجود دارد که تا پایان عمر ادامه دارند. در این بخش از مقاله این مراحل به تفصیل توضیح داده شده اند.
پیش مرحله رشد ایمان: ایمان نامتمایز یا مقدماتی (تولد تا 2 سالگی)در نظریه معنوی فاولر، رشد ایمان از جایی شروع می شود که کودک می تواند شروع به صحبت کردن کند و زبان و تفکر را با هم به کار ببرد. از آنجایی که کودک تقریبا تا دو سالگی این توانایی را ندارد و قادر به صحبت کردن نخواهد بود، تا حدود دو سالگی در پیش مرحله ابتدایی یا مقدماتی قرار می گیرد. برای مطالعه مقاله چرایی دیر حرف زدن کودک کلیک کنید.
همانطور که بر اساس نظریه رشد اجتماعی اریکسون (Erikson) اعتماد کودک در دو سال اولیه زندگی شکل می گیرد، فولر نیز معتقد است که شالوده ایمان کودک که بر پایه اعتماد است در این مرحله شکل می گیرد. به این صورت که زمانی که کودک گرسنه است توسط مادر سیر می شود و وقتی پوشکش خیس می شود، مادر این مشکل را برطرف می کند. علاوه بر این پیش بینی می شود که تجربه هایی مانند عشق ورزیدن و مراقبت نیز در این مرحله ایجاد می شوند که تمامی این موارد برای رشد ایمان در مراحل بعدی نظریه فولر ضروری هستند.
با این حال ممکن است که افراط و تفریط والدین در این مرحله دو مشکل به وجود بیاورد: اول توجه افراطی والدین می تواند منجر به ایجاد خود شیفتگی در کودک گردد و دوم در صورتی که والدین نسبت به کودکشان کم توجه باشند، الگوی انزوا و شکست در برقراری روابط را در کودک خود پرورش خواهند داد.
از زمانی که کودک شروع به صحبت کردن و برقراری ارتباط کلامی می کند، وارد مرحله اول یعنی ایمان شهودی می شود. در این مرحله شیوه تفکر کودک درباره جهان اطراف خود به صورت شهودی بوده و تصوراتش نا محدود است.
تصاویری که کودک در این مرحله از احساسات مثبت و منفی خود در حافظه اش ضبط می کند، در دوره های بعدی طبقه بندی شده و رفتار او را شکل می دهند. کودک در این مرحله کاملا خود محور است به این معنی که تصور می کند که دیگران از نقطه نظر او به همه چیز می نگرند و مانند او فکر می کنند.
در این مرحله، داستان ها و تصاویر الهی که والدین و فرهنگ به کودک عرضه می کنند، معانی مذهبیش را شکل می دهند. بنابراین با اتکا به تعریف والدین از خدا، اغلب در این سنین، کودک خدا را مانند هوایی که در اطراف وجود دارد، درک می کند. فاولر معتقد است که حتی در خانواده هایی که بی مذهب هستند، کودکان از الگوی مشابهی برای ساخت معانی استفاده می کنند.
از دیگر ویژگی های کودکانی که در مرحله ایمان شهودی قرار دارند این است که توانایی درک نیات دیگران را ندارند. به این معنی که در نظر آنان کودکی که سهوا دو ظرف را می شکند نسبت به کودکی که عمدا یک ظرف را می شکند، مقصر تر و بیشتر لایق تنبیه است. بنابراین، قضاوتشان درباره رفتار دیگران نسبتا ضعیف است.
بنابر نظریه فاولر، ایمان در تمامی مراحل بر اساس روابط فردی رشد می کند و در این مرحله رابطه کودک با والدین هسته اصلی شکلی گیری ایمان است. بحران و خطر این مرحله این است که ذهن کودک سرشار از تصاویر وحشتناک شود و برای انجام اعمال اخلاقی از تصوراتش سوءاستفاده شود. بعضی جملاتی که والدین به کودکان می گویند برای او تولید اضطراب کرده و بسیار مخرب هستند. مثال واضح در این خصوص بیان این جمله به کودکان است: اگر دروغ بگویی به جهنم می روی و در آتش می سوزی.
کودک زمانی وارد مرحله دوم رشد ایمان می شود که درمی یابد که چه چیزی واقعی است و مرز بین خیال و واقعیت را تشخیص می دهد. این مرحله از سنین مدرسه و حدود 7 سالگی آغاز می شود یعنی زمانی که کودکان وارد جامعه شده و داستان ها و باور ها و تشریفات مذهبی جامعه خود را متوجه می شوند.
در مرحله دوم خدا به طور معمول با اصطلاحات انسانی شرح داده شده و در نظر کودکان رحیم و مهربان در نظر گرفته می شود. آنها نه می توانند از ایمان خود پا پس بکشند و نه توانایی تامل و اندیشیدن در این مورد را دارند. از دیگر ویژگی های این مرحله این است که کودک عدالت الهی را درک می کند و باور دارد که خوبی پاداش داده می شود و بدی تنبیه و عواقب بدی در پی دارد.
مرحله ایمان اسطوره ای - واقعی، آغاز تفکر در مورد احساسات و رشد ایده های ایمانی است و زمانی پایان می یابد که کودک در میابد که جهان زود بازده واقعیت ندارد یعنی انسان های بد لزوما بلافاصله مجازات نمی شوند و اتفاقات بد ممکن است برای آدم های خوب هم رخ بدهد.
فاولر از طریق مصاحبه هایی که با بزرگسالان انجام داد، متوجه شد که اگرچه این مرحله بیشتر مربوط به دانش آموزان دبستانی است اما برخی از بزرگسالان نیز ممکن است در این مرحله تثبیت شده باشند و ایمانشان بیشتر از این رشد نکرده باشد.
مرحله سوم رشد ایمان: ایمان ترکیبی - عرفی (دوره نوجوانی تا بزرگسالی)
انتقال به مرحله سوم از طریق توجه و تفکر کودک یا نوجوان درباره تناقضات و تضاد هایی که در داستان ها و روایت ها وجود دارد، اتفاق می افتد که به این نوع تفکر، تفکر صوری می گویند. فرد در این مرحله بر اساس تجربیاتی که از ارتباطاتش با دوستان، همسالان و همکاران کسب کرده، دست به بررسی گذشته، حال و پیش بینی آینده می زند و به یک ایمان واحد می رسد. این ایمان، هویت او را پایه ریزی می کند و یک دیدگاه شخصی به او می دهد، هرچند این دیدگاه هنوز تحت نفوذ دیگران و بخصوص افراد مهم زندگی فرد قرار دارد.
از آنجایی که این دوره زندگی، زمان رشد شخصیت و هویت یابی است، جستجوی مبانی الهی نیز اغلب در این دوره آغاز می شود. نوجوانان معمولا خواهان خدایی هستند که آنها را بپذیرد و هویت شخصیشان را تصدیق کند. در نظر آنان خداوند یک موجود خستگی ناپذیر و اسرار آمیز است.
افراد در این دوره خدا را دوست، همراه یا راهنمای خود می دانند و با اصطلاحات شخصی خدا را مخاطب قرار داده و با او ارتباط برقرار می کنند. نوجوانان در این مرحله به دنبال دریافت تایید باورها و نگرش خود از جانب افراد مهم زندگیشان هستند.
بنابراین خطر مهم این مرحله این است که نظرات و انتقادهای این افراد مهم، استقلال نوجوان را از او سلب کرده و تمامی باور هایش را زیر و رو می کند به طوری که نوجوان اعتماد به نفس خود را از دست داده و احساس می کند که وجودش بی معنا و بی فایده است.
به همین جهت انتقال از مرحله سوم به چهارم رشد ایمان، برای همه افراد اتفاق نمی افتد و برخی ممکن است در مراحل دو و سه ایمانی باقی بمانند. اما به طور کلی تجربه یک زندگی مستقل می تواند در ورود به مرحله چهار ایمان موثر باشد.
برای بسیاری از افراد، مرحله چهارم در اواسط دهه سوم زندگی تا اوایل دهه چهارم اتفاق می افتد. در این مرحله هویت فرد شکل گرفته و دیدگاه شخصی او نسبت به خود، جهان و خالق، به طور کلی تثبیت می شود. به این صورت که دیدگاه ها و نظرات دیگران در نظر گرفته می شود اما ضرورتا پذیرفته نمی شود.
این مرحله دو ویژگی عمده دارد که اولی پشت سر گذاشتن انتقاداتی است که به جهان بینی فرد وارد می شود و پیش از این تاثیر گذار بوده اند. مورد دوم نیز شکل گیری مفهوم خود اجرایی است یعنی فرد مسئولیت نوع نگرش و سبک زندگی خود را به طور کامل گردن می گیرد.
افرادی که در این مرحله از رشد ایمان قرار دارند، شروع به پرسش سوالاتی می کنند. نمونه هایی از این پرسش ها که جنبه خودشناسی دارند و مختص مرحله ایمان انفرادی - تاملی هستند عبارتند از:
اگر دختر، پسر یا همسر کسی شناخته نشوم، پس که هستم؟
جدا از هویت تحصیلی، شغلی و حرفه ای، چه کسی هستم؟
فراتر از دایره خانواده و دوستان، من که هستم؟
در نهایت در این مرحله تمامی باورها، عقاید، رسوم و نمادهای ارثی به دقت بررسی می شوند. ممکن است برخی از باورهای مذهبی یا سنتی کنار گذاشته شوند و آنهایی که باقی می مانند، به صورت کاملا آگاهانه حفظ می شوند.
وظیفه مرحله پنجم حل مشکلاتی است که در مرحله چهارم سرکوب شده اند. در این مرحله تعهدی که نسبت به عدالت به وجود می آید فراتر از طبقه اجتماعی، جوامع یا گروه های نژادی و مذهبی خاص است. فرد برای تمامی نماد ها و تشریفات مذهبی ای که در سنت های مختلف وجود دارد، احترام قائل می شود.
افرادی که در این مرحله از رشد ایمان قرار دارند اعتقاد دارند که حقیقت می تواند از جوانب مختلف مورد بررسی قرار گیرد و هر کسی با هر دین و اعتقاد و مذهبی می تواند به آن دسترسی پیدا کند و این وظیفه ایمان است که تنش میان آن ها را برطرف کند.
در واقع کسانی که در مرحله ایمان پیوندی قرار دارند به گفتگوی مذاهب مختلف علاقه داشته و پذیرای فرهنگ ها و مذاهب دیگر هستند. فاولر در مصاحبه های خود به این نکته پی برد که از هر 6 نفر بزرگسال تنها یک نفر به مرحله 5 رشد ایمان راه یافته است. بنابراین تنش این مرحله زندگی در دنیای تحول نایافته با دیدگاهی تحول یافته است.
ایمان جهانی که با نام روشنگری نیز شناخته می شود، آخرین مرحله رشد ایمان است. فردی که به این مرحله می رسد همه افراد را صرف نظر از ملیت، طبقه اجتماعی، جنسیت، سن، نژاد، ایدئولوژی سیاسی و باور های مذهبی به عنوان مخلوق خدا در نظر می گیرد و آنها را لایق عشق بی قید و شرط می داند.
افراد کمی به این مرحله از رشد ایمان می رسند اما در میان افراد سرشناسی که در مرحله ایمان جهانی قرار داشتند می توان به گاندی، نلسون ماندلا و مادر ترزا اشاره کرد.
.png)
اما حتی بالا تر از افرادی که در زمره انسان های با ایمان شناخته می شوند، پیامبران و امامان قرار دارند که تمامی رفتار هایشان الهی و سرشار از معنویت است. این بزرگواران طرفدار عشق و عدالت واقعی بوده و به بقای خود بی اعتنا هستند. آن ها از مذهب و اخلاق فراتر رفته اند در نتیجه گفتار و اعمالشان فوق العاده بوده و صفات بارزشان دلسوزی و از خود گذشتگی است.
رهبری آن ها بدون خشونت و همراه با نهایت احترام برای تمامی مخلوقات است و در راه آرمان هایشان خود را فدا می کنند. زندگی برایشان در هر شرایطی عاشقانه بوده، ذهنی پاک و ساده دارند و انسان های کاملی هستند. رویایی که این گونه افراد تکامل یافته در ذهن خود می پرورانند ایجاد دنیایی خدایی، افضل و آرمانی است.
کلام آخر
مورد توجه ترین نظریه ای که در باب رشد ایمان و معنویت مطرح شده مربوط به شخصی به نام فاولر است که به رشد 6 مرحله ای ایمان اعتقاد داشته است. بر اساس نظریه فولر بشر در نتیجه رشد فکر و شناختش و ارتباطاتی که با دیگران و جامعه برقرار می کند مراحل رشد ایمان خود را سپری می کند.
✔️ از دیدگاه فاولر ایمان یک تجربه انسانی و جهانی بوده و ممکن است به دین و مذهب مرتبط باشد یا نباشد که توضیحات تکملی در این خصوص در متن مقاله بیان شده است.
✔️ فاولر معتقد است که رشد ایمان شامل یک مرحله نامتمایز و 6 مرحله اصلی است که در مقاله به طور کامل توضیح داده شده اند.
✔️ به دلیل این که به عقیده فاولر ایمان زمانی شروع به رشد می کند که کودک بتواند صحبت کند که در دو سال اولیه این امکان وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر در این خصوص می توانید به متن مقاله مراجعه کنید.
منبع : مراحل رشد ایمان فولر
